Botanik tanımlaması Cannabis sativa L. olan bitki ülkemizde kenevir, kendir, çetene, kendirik, kınnap olarak bilinmektedir (Turan, 2000; Tüvibes, 2019). Kenevir liflerinin, milattan önceki yıllarda, Anadolu’da da kullanıldığını gösteren bulgular mevcuttur. Bu bulgular Anadolu’da kenevir tarımının, en az MÖ 1500'lü yıllardan beri yapıldığını göstermektedir (FazlıoÄŸlu, 2001). Osmanlı imparatorluÄŸu döneminde de ordu ve donanmanın gereksinimi olan urgan için, kenevir tarımına önem verilmiÅŸtir (Dölen, 1992). Anavatanı Orta Asya olan kenevir bitkisi, dünyanın çeÅŸitli bölgelerinde çok eski dönemlerden beri lifi ve tohumu için yetiÅŸtirilmektedir (Ä°ncekara, 1971).
​
Kenevir bitkisi bilinen en eski tarihte kültüre alınan bitkilerden biridir. Yapılan arkeolojik çalışmalarda M.Ö. 8000 yıllarına dayanan kenevirden üretilmiÅŸ kumaÅŸ kalıntılarına rastlanmıştır. Asya kökenli kenevir farklı yollardan dünyaya yayılmıştır. Mezopotomya topraklarında MÖ.1500 yılından günümüze kadar kenevir tarımının yapıldığı bilinmektedir. Tarih boyunca kenevir lifleri tekstil alanında çok önemli yer tutmuÅŸ, ülke ekonomisi üzerinde büyük paya sahiptir. Hatta 19. yy. sonlarına kadar dünya üzerindeki kullanılan tüm tekstil ürünlerinin %80’nin hammaddesini kenevir bitkisinin lifi oluÅŸturmaktadır. ( Gedik ve ark., 2010).
​
Kenevir M.Ö 7.yy’dan bu yana Anadolu’da kullanıldığı bilinmektedir. Yüzyıllardır ÅŸifa niyetiyle geleneksel olarak kullanılmış ve Osmanlı tıbbında da yerini almıştır. 20. yy. ortalarına kadar keten ve kenevir tekstil liflerinin %80 gibi büyük bir kısmını oluÅŸturmuÅŸtur. 1930’lu yıllarda tarım ve tekstilin geliÅŸtirilmesi için Mustafa Kemal PaÅŸa Trakya bölgesinde kenevir ekiminin talimatını vermiÅŸtir. Daha sonraki aÅŸamada Kastamonu’da da kenevirin ekilmesi ve endüstriyel ürünlerin yapılması talimatını vermiÅŸtir (UlaÅŸ, 2018)
​
Pamuk bitkisinin toprak ve iklim isteklerinin uygun olmadığı bölgelerde alternatif bitki olarak kenevir bitkisi tavsiye edilmektedir. Lif amaçlı yetiÅŸtiricilik için Karadeniz bölgesinde pamuk uygun olmaması sonucu baÅŸarılı ÅŸekilde yetiÅŸtirilen kenevir bitkisi; (Turan, 2000). Kenevir lifleri pamuk ve keten liflerine göre daha saÄŸlam ancak daha kabadır. Bu nedenle, daha çok sicim, halat, urgan üretiminde kullanılır. Lifler ayrıca yelken, çadır bezleri, çuval, araba, vapur vagon, top örtüleri; branda, kese, balık ağı gibi dayanıklı malzeme üretimi ile banknot ve sigara kâğıdı gibi özel kâğıtların yapımında kullanılmıştır (Small ve Marcus, 2002).
Kenevir, sürdürülebilir yaÅŸam için idealdir. Ekonomiktir çünkü çok farklı endüstriyel alanlarda sayısız birçok alanda yüksek verim ve kalitede kullanılabilir. Petrol türevi ürünlere alternatif olduÄŸundan dışa bağımlılığı ciddi oranda azaltır. Tıbbi deÄŸerinin de daha çok anlaşılmasıyla dışa bağımlı ilaç yapımında ve gereksiz ilaç kullanımını azaltacaktır. Ä°nÅŸaat sektöründe dayanıklı, hafif ve doÄŸal yalıtım malzemesi olduÄŸundan gayet kullanışlıdır. Depreme dayanıklı binaların yapımında kullanılabilir. Bu temel alanlardaki varlığının daha etkin olması istihdamı da artıracak ve iÅŸsizliÄŸi ciddi oranda azaltacaktır. Ekolojiktir çünkü petrol türevi birçok yararı vardır ve yüksek oranda karbondioksit emerek sera gazlarının azaltılmasına yardımcıdır. AÄŸaçlardan çok daha yüksek oksijen salar ve aÄŸaç kesimine neden olan kâğıt ve ahÅŸap ürünlere alternatif olduÄŸundan ormanların çoÄŸalmasına katkı saÄŸlar.
​
​
Bitkinin meyvesi yeÅŸilimsi-kahve renkli bir akendir. Aken, meyvesinin tek tohum içermesi, kabuÄŸunun sert açılmaz olması nedeniyle pratikte kenevir tohumu olarak bilinir (Maiti, 1997). Kenevir tohumlarından elde edilen yaÄŸ; arap sabunu, vernik, cila, boya, kozmetik üretiminde kullanılmaktadır (Vandenhove ve Van Hees, 2005). Kenevir tohumlarının yağı alındıktan sonra geriye kalan küspe, hayvan beslenmesinde deÄŸerlendirilir. Kenevir tohumlarından elde edilen ekstraklar, ilaç sanayinde kullanılır (Vandenhove ve Van Hees, 2005). Kenevir tohumları ayrıca kuÅŸ yemi olarak da kullanılmaktadır. Kenevirin gıda olarak kullanımı ise tarih öncesine dayanmaktadır. Özellikle kenevir tohumları zengin besinsel içeriÄŸi nedeniyle çerez olarak tüketilmektedir.
​
Kenevir tohumu, Edestin (% 65) ve Albumin (% 35) olarak iki ana protein çeÅŸidini içerir. Edestin proteini sadece kenevir tohumunda bulunur ve sindirime yardımcı olur, hücre DNA'sının omurgası olarak düÅŸünülür ve saÄŸlıklı bir bağışıklık sisteminin korunması için hayati önem taşıyan antikorlar üretir. Kenevir proteinlerinin içerdiÄŸi Glutamik asit, insanlarda stresle mücadeleye yardımcı olan bir nörotransmitterdir (Pollit, 1996).
​
YaÄŸ asitlerinin beslenme ve saÄŸlık üzerinde olumlu ve olumsuz birçok etkiye sahip olduÄŸu bilinmektedir. Ancak bütün beslenme rejimi dikkate alındığında yeterli ve dengeli yaÄŸ tüketilmesi ve yaÄŸ asitlerinin belirlenen limitlerde ve birbiriyle belli oranlarda tüketilmesi gerekmektedir. YaÄŸ asitleri açısından özellikle ÇDYA (çoklu doymamış yaÄŸ asidi) tüketimi saÄŸlık üzerine olumlu etkilere sahiptir. ÇDYA’lerinin bağışıklık sistemi ve kalp damar hastalıkları üzerinde olumlu etkiler yaptığı, vücutta yaÄŸ birikimini ve obeziteyi önlemede etkili olduÄŸu bilinmektedir (Çakmakçı ve KahyaoÄŸlu 2012). ÇDYA [(linoleik asit (C18:2) ve linolenik asit (C18:3)] açısından son derece zengin bir kaynak olan kenevir tohumunda toplam ÇDYA oranı % 80'e ulaÅŸmaktadır. Bunun yanında kenevir tohumu yağında (C18:2 / C18:3) oranı 2:1 ile 3:1 arasında bulunur ve bu durum insan saÄŸlığı için optimal kabul edilir (Callaway, 2004).
​
Callaway (2004), kenevir tohumunun mükemmel bir beslenme kaynağı olduÄŸunu belirtmiÅŸtir. Tohumun genel bileÅŸimine bakıldığında %24 protein, % 35.5 yaÄŸ, % 6.5 kuru madde, % 5.6 kül ve % 27.6 besinsel lif içerdiÄŸini bildirmiÅŸtir. Kenevir tohumu yağında, toplam çoklu doymamış yaÄŸ asitleri % 80'in üzerinde bulunurken, yağı içindeki omega-6 omega-3 oranının (ω 6/ω 3) 2:1 ile 3:1 arasında olduÄŸunu ve bu oranın insan saÄŸlığı açısından optimal olarak kabul edildiÄŸini bildirmiÅŸtir. Içinde iki ana protein olan edestin ve albüminin kolayca sindirilebilir ve önemli miktarlarda esansiyel amino asitleri içerdiklerini deklere etmiÅŸlerdir.
​
​
Ä°lk kültürü yapılan bitki olduÄŸu düÅŸünülen kenevirin insanoÄŸlu tarafından kullanımı binlerce yıl öncesine gitmekte, Hindistan ve Tibet’te çiçeklerinin ve reçinesinin meditasyonda ve çeÅŸitli dinsel ritüellerde kullanıldığı bilinmektedir. Ä°mparator Chen Nung tarafından yazılan ilk Çin farmakopesinde (M.Ö.3200) kenevirin yorgunluk, romatizma ve sıtma tedavisinde kullanıldığı yazmakta olup, kaynaklara göre kenevir tohumları yağı ve protein içeriÄŸi sebebiyle egzamada, psöriazisde antienflamatuvar olarak Çin tababetinde kullanılmıştır. Yaklaşık 3000 yıl önce yazılan Ebers Papirüsü’nden ve Asur tabletlerinden kenevirin yaygın bir ÅŸekilde ilaç olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Kenevir aynı zamanda Eski Yunan ve Roma dönemlerinde de iyi bilinen ve ilaç olarak kullanılan bir bitki olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu döneme ait veriler incelendiÄŸinde kenevirin özellikle aÄŸrı kesmek ve duygu durumunu iyileÅŸtirmek amacıyla kullanıldığı gözlenmektedir. Romalı bir hekim olan Galen, medikal keneviri reçete eden hekimlerdendir ve Romalı aristokratların akÅŸam yemeÄŸini kenevir içeren bir tatlıyla sonlandırdıklarını notlarına ilave etmiÅŸtir. Ä°bn-i Sina El-Kanun Fi’t-Tıb adlı eserinde, kaynatılmış kenevir köküyle yapılan kompresin ateÅŸi düÅŸürdüÄŸünü yazmıştır.
​
Günümüzde kenevirdeki etkin maddelerin prototip olarak kullanıldığı 2 sentetik ilaç ve kenevirin standardize ekstrelerinin kullanıldığı 2 ilaç olmak üzere toplamda kenevir bazlı 4 ilaç bulunmaktadır. Dronabinol ve nabilon, kanser kemoterapisine eÅŸlik eden bulantı ve kusma için kullanılan Amerikan Gıda ve Ä°laç Dairesi (Food and Drug Administration-FDA) onaylı sentetik kannabinoitlerdir. Nabiksimols ise 100 mikrolitresinde 2,7 mg THC ve 2,5 mg cannabidiol CBD içeren ve oromukozal sprey ÅŸeklinde mevcut diÄŸer tedavilere cevap vermeyen multipl skleroza baÄŸlı spastisite tedavisinde kullanılan standardize kenevir ekstresidir. Son olarak 2018 yılında Epidiolex isimli kannabidiol içeren ilaç, epilepsinin ağır seyreden ve nadir gözlenen iki formu olan LennoxGastaut sendromu ve Dravet sendromunun tedavisinde kullanılmak üzere FDA tarafından onaylanmıştır.
​
Kaynak:
KENEVÄ°R VE SAÄžLIK ALANINDA KULLANIMI, Seda YILDIRIM, Ufuk KOCA ÇALIÅžKAN.
Gazi Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmakognozi Anabilim Dalı, Ankara
Ankara Ecz. Fak. Derg. / J. Fac. Pharm. Ankara, 44(1): 112-136, 2020 Doi: 10.33483/jfpau.559665
​
​