Özet
Hammurabi Kanunları ile başlayan tüketicinin korunması kavramı, günümüzde koronavirüs salgını ve denetimsiz koşullarda üretilen kaçak ürünlerin çoğalmasıyla daha önemli bir hale gelmiştir. Bu bilimsel derlemenin içeriğinde alkol bazlı antiseptik ve dezenfektanlarda ve alkol içeren içeceklerde en çok kullanılan alkol bileşikleri, güvenilirlikleri ve olası zararlarından bahsetmekyetim.
Alkol Bazlı Antiseptikler
Kültürümüzde yaygın olarak kullanılan kolonya içeriği, etil alkol, saf su ve uçucu limon yağı veya diğer aromatik yağlardan veya sentetik esanslarından oluşmaktadır. Kolonyanın derecesi, içindeki etil alkol (EA)(etanol, C2H5OH) yüzdesine göre 70, 80 gibi rakamlarla belirtilir. Antiseptik veya el dezenfektanı olarak piyasada satılan ürünlerde ise çoğunlukla izopropil alkol (İPA)(propan-2-ol, C3H7OH) bulunmaktadır. Bu alkol çeşitlerine ilişkin bilimsel veriler aşağıdadır.
Alkol tanımı çok büyük bir kimyasal grubu kapsar ve geniş spektrumlu antimikrobiyal (mikroplara karşı) kimyasal madde türüdür. Mikroorganizmalarda (MO) protein denatürasyonuna (doğal yapısının bozulması) neden olarak hücre zarlarını işlevsiz hale getirir ve çözülüp parçalanmalarına neden olurlar (1). EA, İPA ve n-propanol dünyada yaygın olarak kullanılan ve MO'lar üzerinde hızlı etkisi olan mikrop arındırıcı kimyasallardır. Alkollerin optimal konsantrasyonu (derişim) %60-90 arasındadır (2). EA ve/veya İPA alkolden oluşan alkol solüsyonları bakterisit etkili dezenfektan ve antiseptiktir. Virüs ve mantar öldürücü etkileri olan bu alkol çözeltileri M. tuberculosis'e karşı da etkili olmakla birlikte, bakterilerin korunaklı formu olan sporlara karşı etkisizdir. Kritik olmayan tıbbi cihaz dezenfeksiyonunda da %70 etil alkol solüsyonu kullanılmaktadır (3). Alkoller mikobakteri türlerine karşı da etkilidir, ancak virüslere karşı etkileri değişkendir. EA, zarfsız virüslere karşı sınırlı etkinliğe sahipken, İPA değildir (4). EA, MO’lara karşı metil alkolden (MA) daha etkilidir (MA, canlılar için toksik, ölümcül tehlikelidir). İPA daha az uçucu olduğu için antiseptik ürün olarak uygulanması daha kolaydır (5). Bütil alkol, benzil alkol ve aromatik alkoller ayrıca el dezenfektanlarında sinerjik etki elde etmek için kullanılmaktadır (iki ajanın birlikte kullanıldığında tek başına toplam etkiden daha fazla etkiye sahip olması durumu) (6).
Alkol bazlı antiseptiklerin (ve kolonyaların) ürün güvenilirliğinde aşağıdaki maddeler önemlidir
- İçeriğindeki alkol cinsi etil alkoldür (etanol),
- Toksik metil alkol (metanol) içermemelidir,
- Alkoller çok yanıcı olduğundan yangına karşı dikkatli olunmalıdır,
- Alkol bazlı antiseptiklerin mikropları öldürmesi için ciltte kalan süre (7-10 s) önemlidir,
- Alkol uygulamadan önce cilt kuru olmalı ve kesik olmamalıdır,
- Aşırı alkol kullanımı cildin kurumasına ve çatlamasına neden olacağından fazla kullanılmamalıdır,
- Kurutma çatlaması durumunda uygun nemlendirici kullanılmalıdır,
- Organik kirleri sildikten sonra alkol kullanmalıdır,
- Alkol uçucu olduğu için kapağı açık tutulmamalı, güneşte bırakılmamalıdır.
Metil Alkol ve Ölümcül Etkisi
Metil alkol (MA)(metanol) odunun destrüktif distilasyonundan elde edilen renksiz, yüksek derecede toksik bir maddedir. Genelde endüstriyel bir çözücü olarak, boya, vernik, benzin karışımları ve otomobillerde çözücü ve antifriz olarak kullanılır. MA, distile alkol üretimi sırasında yan ürün olarak ortaya çıkabilmektedir. Alkollü içkilerde kesinlikle olmamalıdır. Vücuda alınması sonucu zehirli ürünler ortaya çıkarır ve intoksikasyona (zehirlenme) neden olur. Sıklıkla oral yolla alınması sonucu zehirlenmeye neden olsa da nadiren solunum veya cilt yüzeyinden emilimle de benzer etkilere neden olabilmektedir. Zehirlenme belirtileri genellikle merkezi sinir sistemi, gözler ve gastrointestinal (sindirim) sistem ile ilgilidir. İleri boyutta körlük, koma ve ölüm gibi çok ciddi sonuçlara neden olabilmektedir. İnsan için toksik dozu geniş bir aralıktadır. Otopsi yapılan olguların kanındaki MA düzeyleri oldukça farklılık göstermektedir. Alkollü içki fiyatlarındaki fahiş ücretlenmeler tüketicilerin kendi içkilerini üretmeye başlaması veya sahte içkiye yönelmeleri son zamanlarda zehirlenme vakalarında ve ölümlerde ciddi bir artışa neden olmaktadır (7).
MA ve EA ayırımını renk, koku veya tatla yapmak mümkün değildir. Farkları sadece laboratuvarda yapılan analizler ile anlaşılabilir. Bu nedenle alkol içeren temizlik veya içki ürünlerini tüketilmeden önce kaynağının güvenilirliğinden emin olmak çok önemlidir. MA zehirlenmesinin ilk belirtileri genellikle metil alkol alımından 10-24 saat sonra görülür. 30 saatten sonraysa ciddi sorunlar ortaya çıkmaktadır. Zehirlenme şiddeti, MA miktarına bağlı olarak değişse de genelde aşağıdaki belirtiler ortaya çıkar (8):
Bilinç bulanıklığı,
Denge ve hareket bozukluğu,
Baş ağrısı,
Bulantı, kusma,
Şiddetli karın ağrısı,
Sırt, kol ve bacaklarda ağrı,
Görme bozukluğu ve sonrası körlük,
Tedavi edilmediğinde koma ve solunum durması sonucu ölüm.
Fatih KÜÇÜKUYSAL, kimyager, TÜSODER Sağlık ve Eğitim Komisyonları üyesi
REFERANSLAR
(1) GÜLER, Bilge (2019) Yoğun Bakım Ünitesinden İzole Edilen Çoklu Dirençli Mikroorganizmalara Karşı Farklı Dezenfektanların Etkinliğinin Araştırılması. Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Tıbbi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı
(2) NAKİPOĞLU, Yaşar; GÜRLER, Bülent (2004) Çeşitli Dezenfektan ve Antiseptik Ajanların Antibakteriyel Etkinliğinin Araştırılması. ANKEM dergisi 18(4):220-223.
(3) ABBASOĞLU, Ufuk (2009) Dezenfektanlar: Sınıflandırması ve Amaca Uygun Kullanım Alanları. Gazi Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmasötik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Ankara. 6. Ulusal Sterilizasyon Dezenfeksiyon Kongresi
(4) ERYILMAZ, Müjde (2010) Bazı Dezenfektanların Hastane Enfeksiyonuna Neden Olan Bazı Bakteriler Üzerindeki Etkilerinin Karşılaştırılması. Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Farmasötik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı Doktora Tezi
(5) KOCA, Aysun (2019) Çeşitli Dezenfektanların ve Antiseptik Malzemelerin In-Vitro Antibakteriyel Aktiviteleri. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Bölümü Yüksek Lisans Tezi
(6) SANİÇ, Ahmet. Hangi Dezenfektan? Nasıl? (2006) Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı ve Qafqaz Üniversitesi. ANKEM Dergi 20(Ek 2):89-93.
(7) KOCA, Tuğçe; HİLAL, Ahmet (2020) Metil Alkol (Metanol) İntoksikasyonu. Çukurova Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Adli Tıp Anabilim Dalı, Adli Tıp Bülteni, Adana, Türkiye
(8) Metanol Zehirlenmesi Hakkında. Yeditepe Üniversitesi İlaç ve Zehir Bilgi Danışma Merkezi https://eczacilik.yeditepe.edu.tr/tr/haber/2504